Właśnie dostałam zdjęcie ze spektaklu sztuki „Orlę” (L’Aiglon) w carskim Kijowie. To trzydziesty czwarty „oficjalny” spektakl tej sztuki, który mam na zdjęciu, do tego dochodzi dziesięć spektakli amatorskich. To był naprawdę ogólnoświatowy hit – sztukę o Orlątku uwięzionym w Austrii i walczącym o swoją tożsamość wystawiano od Ameryki po Nową Zelandię i najwyraźniej w całej Rosji, bo mam zdjęcia z Moskwy, Petersburga, Rygi i teraz z Kijowa.

A zaczęło się od Sary Bernhardt, dla której – diwy wówczas ponad pięćdziesięcioletniej – w roku 1900 tę sztukę napisał święcący wielkie sukcesy Edmond Rostand. Dziś autora pamięta się głównie dzięki dramatowi „Cyrano de Bergerac”, ale swego czasu zarówno „Aiglon”, jak i nawiązujący do bardzo popularnych we Francji bajek zwierzęcych „Chantecler” były teatralnymi przebojami. Potem jednak przyszła awangarda i zmiotła tradycyjny teatr ze scen, więc o Rostandzie szeroki masy nie bardzo pamiętają. A szkoda, bo to dobry dramaturg. I kto wie, czy dziś „Orlę” nie miałoby sporych szans na revival – z wielkim dramatem wydziedziczonego chłopaka, z rodzinnym przekleństwem, wizyjną sceną i nawiązaniami do wielkich teatralnych bohaterów: Hamleta Szekspira czy Don Carlosa Schillera. Z bagażem niezrozumienia, ambiwalencją genderową, jakby się dziś powiedziało, i tragedią osobistą splecioną z polityczną. To wbrew pozorom bardzo uniwersalna sztuka o jednostce usiłującej walczyć z systemem i przez ten system zgniecionej i zawłaszczonej.

Ale wróćmy do boskiej Sary. Była pierwszą nowoczesną aktorką, która udźwignęła – zdaniem ówczesnej publiki – wielkie role męskie. Wspomnianego Hamleta, Lorenzaccia Musseta, wreszcie Księcia Reichstadtu. Kiedy zagrała dwudziestoletniego chłopaka o niemalże dziewczęcej urodzie, miała, jak już wspomniałam, ponad pięćdziesiątkę. A mimo to porwała tłumy – we Francji, Anglii, Ameryce – bo tam jeździła z tą rolą na tournées. Wyjątkowo dla amerykańskiej wyprawy, a nie paryskiej prapremiery plakat zaprojektował Alfons Mucha, autor wspaniałych afiszy reklamujących jej inne role.

Idąc śladem Sary, z początku rolę Księcia grały głównie kobiety, w tym bardzo słynne w swoim czasie aktorki teatralne, jak Maude Adams i Eva Le Galienne (USA) czy Ida Roland w Austrii. Wkrótce jednak zaczęli tę rolę grać również panowie (dobierani zazwyczaj pod kątem delikatnej urody) i w części krajów było to wymienne. We Francji głównym przed- i powojennym męskim odtwórcą był Jean Weber, skądinąd w międzywojniu ikona gejowskiego Paryża. W Ameryce, Australii i Nowej Zelandii nie wyśledziłam na razie żadnego pana, na Węgrzech i w Rosji (carskiej!) były panie i panowie. I tylko w Polsce nie znalazłam z kolei żadnej pani, za to pierwszym odtwórcą był nie byle kto, bo sam Juliusz Osterwa. Była to jedna z kluczowych ról w jego wczesnej karierze.

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Wszystkie zdjęcia z mojej kolekcji

Kolejna ciekawostka: jedną z francuskich odtwórczyń tej roli była niejaka Ghislaine Dommanget, która jako pierwsza aktorka – przez Grace Kelly – została księżną Monako, jako żona Ludwika II.

W 1937 roku miała miejsce premiera (dość awangardowej) opery napisanej wg dramatu Rostanda przez duet Arthur Honneger/Jacques Ibert, w której rola Księcia została napisana na sopran, więc siłą rzeczy śpiewają ją kobiety, choć czekam na kontratenora z dostatecznie wysokim głosem, który się z tą partią zmierzy. Opera akurat przeżywa okres pewnej popularności, ostatnio było sporo wystawień w drugoligowych teatrach francuskich, ale także w nieco ważniejszej Lozannie, oraz przede wszystkim estradowe wykonanie (i nagranie płytowe) w Kanadzie w 2016 roku, pod dyrekcją Kenta Nagano, a więc pierwszoligowego dyrygenta.

Co ciekawe, spektakl z Bernhardt, która wystąpiła ubrana m.in. w biały austriacki mundur z nieregulaminowymi białymi spodniami (pułk Gustawa Wazy, w którym służył pod koniec życia Książę, miał spodnie granatowe) zaważył na praktycznie wszystkich późniejszych przedstawieniach. Jeśli chodzi o kostiumy, a także inscenizację, ogromna większość spektakli to niemalże klony – czy też, jak to dziś bywa, formaty – oryginału. Jedynym znanym mi – niestety tylko z kilku klipów, ale na miejscy jest możliwość obejrzenia całości – przedstawieniem, które stawia na nowoczesność i jedynie bardzo pomysłowe nawiązania do wzorca, jest wystawienie z węgierskiego Segedynu z roku 2007. Nowoczesny, ale ciekawie rozgrywający tradycję, był też spektakl w reżyserii Maryse Estier (2021), pokazywany w różnych miejscach Francji, ze znakomitym zespołem aktorskim i nie tylko Orlątkiem, ale i Flambeau granym przez kobiety (widziałam i mogę powiedzieć szczerze, że ciekawie to zagrało!).

Przyznam, że jednym z moich wielkich marzeń jest stworzenie nowoczesnego przekładu całości sztuki i wystawienie jej w Polsce. Jedyny istniejący w całości, z roku 1913, ten przygotowany dla Osterwy, jest dziś językowo nieznośny. Nie mogę się tylko zdecydować, czy bawić się w oddanie rymów oryginalnego aleksandrynu, czy też poprzestać na rytmie jakoś tam nawiązującym do tradycyjnego wiersza francuskiego. (I proszę się nie bać, mam na koncie bardzo chwalone przekłady dziewiętnastowiecznej poezji.)