Urodziła się 2 lutego 1753 roku w malutkiej alzackiej miejscowości Altenbach w pięknej dolinie w Wogezach, u podnóża najwyższych szczytów tych gór. Nie wiadomo nawet, w którym domu, więc tablicę pamiątkową umieszczono na skrzyżowaniu biegnącej przez ten konkretny przysiółek wąskiej szosy i jedynej odchodzącej od niej „ulicy”, a raczej drogi wiodącej ku szczytowi Le Grand Ballon des Vosges.

Z zawodu była praczką i prasowaczką (blanchicheusse), podobno przez jakiś czas wykonywała też pracę cantinière (w przybliżeniu: markietanki) przy stacjonującym w pobliżu wojsku. W skrócie biograficznym: w 1783 roku poślubiła sierżanta gwardii nazwiskiem François Joseph Lefebvre, który za ancien régime’u wiele wyżej by nie zaszedł, ale zdarzyła się rewolucja i pan Lefebvre zrobił zawrotną karierę, zostając w roku 1804 marszałkiem Francji, a w 1807 księciem Gdańska (duc de Dantzig).

Kiedy była sierżantowa została marszałkową, a następnie księżną, i dołączyła do cesarskiego dworu, nie przestała być sobą – wygadaną, weredyczną, fertyczną Alzatką, nie stroniącą od dosadnego języka. Ponoć dogadywała krytycznie samemu Napoleonowi, a on znosił to z nadzwyczajną wręcz cierpliwością (księżna była wobec niego bezwzględnie lojalna) i bronił wygadanej osóbki przed jej dworskimi przeciwnikami. Wśród jej najzagorzalszych wrogów miał być minister Talleyrand, który wedle anegdot nie był w stanie znieść, że kobieta i to pochodząca z niższych warstw społecznych, jest w stanie dorównać mu w ciętych ripostach, a nawet przegadać. Zasłynęła też jako filantropka, nigdy nie kryjąca swego pochodzenia. Urodziła czternaścioro dzieci, z których tylko jedno dożyło dorosłości. Ewidentnie kochała męża z wzajemnością.

W XIX stuleciu stała się ulubioną bohaterką anegdot, a pod koniec wieku jej legenda ożyła dzięki sztuce Madame Sans-Gêne z 1893 roku, autorstwa niezwykle wówczas popularnego dramatopisarza Victoriena Sardou (we współpracy z Émilem Moreau). Tytuł w zasadzie jest nieprzetłumaczalny na polski, najbliższe duchowi byłoby chyba „bez zahamowań”. W prapremierze wystąpiła słynna aktorka Gabrielle-Charlotte Réju, znana pod pseudonimem Réjane. Ta sama aktorka wystąpiła też w pierwszych adaptacjach filmowych: w 1900 miała powstać pierwsza, krótkometrażowa oczywiście, w reżyserii Clémenta Maurice – twórca ten w tym samym roku nakręcił kilka krótkich filmów opartych na dziełach literackich, ale niewiele się z nich zachowało. Z drugiej, nakręconej wg portalu IMDB w 1911, a z pewnością między 1908 a 1919 przez studio „Le Film d’Art”, jak w przypadku większości filmów tej wytwórni, utworzonej przez artystów związanych z Comédie-Française, zachował się (prawdopodobnie) jedynie plakat. Reżyserował André Calmettes, jako aktor znany m.in. z roli Metternicha w prapremierowym „Aiglonie” Rostanda. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie prawa na wyłączność grania tej roli w przekładzie angielskim uzyskała Kathryn Kidder, dla której ta rola była pierwszym stopniem do wielkiej kariery teatralnej (ostatnie zdjęcie).

Sztuka jest z historycznego punktu widzenia raczej absurdalna, aczkolwiek ogrywa – wyolbrzymiając – pewne elementy biograficzne. Nie udało mi się znaleźć dowodów na to, co powtarzają również internetowe biografie, jakoby państwo Lefebvre uratowali w 1792 roku życie Adama Alberta von Neipperga, który w sztuce gra niebagatelną rolę – pojawia się wręcz sugestia, że jest kochankiem cesarzowej Marii Luizy już w Paryżu. Widać tu elementy historyczne, przetworzone jednak na potrzeby fabuły. Konflikt z Napoleonem może mieć źródło we wspominanym przez biografów ochłodzeniu stosunków z księżną Gdańska pod wpływem Marii Luizy, która w przeciwieństwie do Józefiny nie akceptowała swobodnego języka i manier pani marszałkowej. Niewątpliwie do sztywnej etykiety dworu Marii Luizy Madame Sans-Gêne nie pasowała.

Ogromny sukces sztuki przełożył się na inne media. Na jej podstawie powstawały adaptacje literackie, z których najbardziej znaną napisał popularny pod koniec wieku Edmond Lepelletier. (Pisarz uważający się skądinąd za wnuka Napoleona I poprzez swojego ojca, urodzonego w 1816 roku Auguste’a Alfreda Le Pelletier de Bouhélier, który miałby być naturalnym synem cesarza; jego syn z kolei, dziennikarz znany jako Saint-Georges de Bouhélier, był powinowatym i głównym współpracownikiem Émila Zoli w staraniach o doprowadzenie do rewizji procesu Dreyfusa; powieść Lepelletiera ojca ukazywała się pierwotnie w lewicowej gazecie Le Radical). W styczniu 1915 roku w nowojorskiej Met odbyła się z kolei premiera opery Umberta Giordana wg sztuki Sardou, dyrygował sam Arturo Toscanini, rolę tytułową śpiewała Geraldine Farrar. Podobnie jednak jak powieść Lepelletiera, opera jest dziś mało znana (choć istnieje całkiem sporo nagrań płytowych, w tym w znakomitych obsadach), a największym sukcesem kompozytora pozostaje opowieść o nieco wyimaginowanych losach rewolucyjnego poety André Cheniera.

Największy sukces sztuka Sardou odniosła jednak w kinie, jako że w zasadzie wszystkie filmowe opowieści o praczce, która została księżną, odwołują się do tego tekstu, a nie do realnych biografii. Za to niemalże od początku panią Lefebvre grywają gwiazdy.

Linki do klipów z poszczególnych produkcji – pod tekstem.

Pierwsza adaptacja powstała w roku 1925 (część źródeł podaje 1924) – był to niemy film z jedną z największych gwiazd tej epoki kina (oraz niezapomnianą Normą Desmond z Sunset Boulevard Billy’ego Wildera), Glorią Swanson, w roli tytułowej. Partnerował jej Émile Drain, odtwórca roli Napoleona w aż dziesięciu filmach (rekordzista).

Kolejną wielką aktorką w roli słynnej praczki była w filmie z roku 1941 francuska gwiazda przedwojennego i powojennego kina, Arletty (pamiętna Garance z Les enfants du paradis czyli Komediantów Marcela Carné). W tym filmie Napoleona zagrał Albert Dieudonné, genialny odtwórca tej roli w monumentalnym filmie biograficznym Abla Gance’a z 1927 roku.

Najmniej znaną adaptacją jest Madame Sans–Gêne… argentyńska, z Niní Marshall (aktorką występującą w filmach argentyńskich, meksykańskich i hiszpańskich oraz w teatrze, skądinąd ewidentnie ciekawą osobą, zaangażowaną politycznie przeciwko południowoamerykańskim dyktaturom) w roli tytułowej.

Najsłynniejszą odtwórczynią roli marszałkowej okazała się jednak Włoszka, o urodzie znacznie przewyższającej raczej pospolite rysy oryginalnej Catherine, za to wreszcie o temperamencie godnym prawdziwej księżnej Gdańska. Sofia Loren w filmie to niewątpliwie najbardziej temperamentna i seksowna Madame Sans–Gêne.

We Francji do dziś czasem wystawia się sztukę teatralną, powstały też dwa filmy telewizyjne: w 1963 roku z popularną aktorką Sophie Desmarets w roli tytułowej, a w 2001/2002 Philippe de Broca obsadził w tej roli Mathilde Seigner, mniej znaną siostrę Emmanuelle S.

Oczywiście Madame Sans-Gêne trafiła również do reklamy – firma Liebig produkująca konserwy wypuściła zbiór obrazków kolekcjonerskich ilustrujących fabułę Sardou, a w jednej z krakowskich knajpek w toalecie wisi przedwojenna reklama wyżymaczek Madame Sans-Gêne, ale muszę ją dopiero pójść sfotografować.

Na sam koniec przeglądu – małe polonicum. Wiersz o Madame Sans-Gêne napisał Konstanty Ildefons Gałczyński, a w latach siedemdziesiątych XX w. Jerzy Derfel skomponował do niego muzykę – całość jako piosenka pojawiła się w kabarecie telewizyjnym „Gallux Show”, reżyserowanym przez Olgę Lipińską. Jest to jak najbardziej o naszej księżnej-praczce, w tekście znajdziemy pełno zabawnych nawiązań do historii i anegdot. Piosenkę zaśpiewała błyskotliwie Barbara Krafftówna, a jako chórek towarzyszyli jej m.in. Bohdan Łazuka i Wojciech Pokora, trzeciego pana nie rozpoznałam.

Dzięki literaturze, teatrowi, popkulturze jako Madame Sans-Gêne znana jest marszałkowa Lefebvre, ale uważa się, że „prawdziwą madame Sans-Gêne” była inna kobieta – Marie-Thérèse Figueur (1774-1861), która w 1793 roku zaczęła karierę jako cantinière, a potem służyła jako żołnierz w kilku pułkach dragonów aż do 1815 roku.

Linki do klipów i filmów (z obsad podaję rolę tytułową i Napoleona):